مطالعه جامعه شناختی کتاب دده قورقود با رویکرد هرمنوتیک

افسانه ها و داستانهای باز مانده از روزگاران گذشته را نمی توان ساخت? تخیلات ذهن انسان و بی معنی تلقی کرد، بی شک آنها دربر دارنده عنصری از حقیقت اند، و اگر چنین نبودند هرگز نمی توانستند درخاطره ی توده ها راه یابند و از آن چنان نیروی حیاتی برخوردار گردند که نسل ها را درنوردیده و از سانسور بی امان تاریخ جان به در برند. گوته با انتقاد از کسانی که داستانهای قهرمانی روم باستان را خوار و خفیف می شمرند می گوید: «اگر رومی ها آنقدر بزرگی داشتند که چنین داستانهایی را بسرایند ، ما نیز باید لااقل آن قدر بزرگواری داشته باشیم که آنها را باور کنیم» ( رئیس نیا، 1368: 11). به بیان صمد وورغون شاعر شهیر آذربایجان «از کلمه افسانه نباید رمید، تابش پرتوهای حقیقت را در هر افسانه ای می توان کشف کرد. زیرا که افسانه ها آفریده انسانند. مبارزه بی وقفه ی روشنایی و تاریکی، خیر و شر، خودی و بیگانه و راستی و کژی در دنیای افسانه ها احساس می گردد» (همان:11). و«سهند» (بولود قاراچورلو) شاعر مبارز آذربایجان جنوبی چه زیبا این مفهوم را به زبان شعر بیان کرده که: «افسانه؛ انسانلیق سین، سین آختاران ایـده آل دونیـانین تبسومی دیـر حیـات دا تجسـوم تاپیب، تاپمـایـان بویوک آرزولارین ترنومی دیر. (افسانه؛ جلوه ای زیبا از دنیای ایده آلی است که انسان هر آن در پی اش است. افسانه؛ زمزمه و ترنم آرزوهای سترگی است که گاه تجسم می یابد و گاه هرگز) (ب.ق. سهند، 1358: 44). هیچ چیز بدون واقعیتی که پیش از آن بوده، وجود ندارد و اندیش? هر عملی مقدم بر نفس آن عمل است. به همین جهت تفوق و برتری جویی، غالباً وجود تصورات ذهنی گوناگونی را ایجاب می کند و اقتضا دارد. اکثریت عظیم مردمان نیازمند آنند که فضایلی را که می خواهند کسب کنند، به صورت اعمال یا عملاً مجسم سازند. آنان احتیاج دارند که از وضع و رفتار صاحبان آن فضایل تقلید کنند و پیشاپیش، یعنی قبل از متخلق شدن به آن سجایا، آنها را چون پیرایه ای به خود ببندند و جلوه بفروشند. مگر نه این است که «کار نیکو کردن از پر کردن است»، راوی و شنوند? روایت های اسطوره ای و افسانه ای با تفاخر به دلاوریهای قهرمان خیالی داستانها، عملا تحقق صفاتی را که خود ندارد، در خود تجربه می کند. یاد می گیرد طوری رفتار کند که گویی آن صفات را داراست، و در واقع به سحر و جادوی مردم بدوی توسل می جوید که وقتی می خواهند قوی باشند، رقص های مقدسی راکه نمایشگرحرکات قدرتمند ترین در ندگان است، اجرا می کنند. شاهکارهای هنر و اندیشه چیزی جز تخیلات ترمیم و جبران کننده جانهای با عظمت، ولی تنها و منفرد نیست که از روی فرزانگی، توانسته اند هرگونه حدیث نفس و بیان مافی الضمیر زود رس و پیش از موعد را بر خود منع کنند. این آفرینشهای ادبی و هنری بر هر پایه ای که شکل بگیرند، خواه دراماتیک باشند یا ملهم از پدیده های واقعی حیات اجتماعی، در هر حال، تسکین و درمانی برای روح نیازمند افراد و اجتماع هستند. این درمان وقتی صورت می پذیرد که تصور و تخیل آنقدر برای فرد و اجتماع مأنوس و خودی باشد که در نظرش جایگزین واقعیت گردد. در این وقت است که تصورات و افسانه پردازیها سپر بلا می شوند و ضربات تقدیر نمی توانند بر او فرود آیند. مبارزه موجود در عرصه زندگی، در جدال قهرمانان مردمی و ضد مردمی افسانه ها که با قلم سحرآگین خیال تصویر و رنگ آمیزی شده اند تجسم می یابد. آفرینش های ادبیِ شفاهی و مکتوب اقوام که طی اعصار در حافظه توده های مردم و در میان گنجینه های ادبی به ثبت رسیده و همگام با تکامل مادی و معنوی آفرینشگران شان به زمان معاصر رسیده اند، به مثابه محصولات معنوی زندگی اجتماعی گذشتگان، بازتاب تمایلات، آرمانها، باورداشتها، مراسم و سنن، دستاوردها و ساختارهای مادی مردمان و اجتماعاتی هستند که آن آثار ادبی در میان آنها سرشته و پرورده شده اند و نشان از گذشته آنها دارند، و این قابلیت را دارند که از دیدگاههای مختلف تاریخی، توده شناسی، قوم شناسی، زبان شناسی، جامعه شناسی و ... مورد توجه و بررسی قرار گیرند. ماگسیم گورگی در بیانی اشاره می کند که: بدون آگاهی از آفرینش شفاهی مردم، تاریخ حقیقی توده های زحمتکش را نمی توان دریافت. در حقیقت بدون شناخت میراث فرهنگی نسل های گذشته، قادر به تجسم زندگی آنها نخواهیم بود. اساطیر و داستانهای باز مانده از گذشته های دور اقوام و ملل، تنها منابعی هستند که پرتوهایی بر دوران پیش از تاریخ آنها می افکنند. افسانه هایی که ریشه در اعماق تاریخ اقوام دارند، در دوره های بعد نیز به نوعی به حیات خودادامه داده و منبع الهامی برای آفرینشهای ادبی تازه می گردند. «داستانهای دده قورقود که در جهان فرهنگ و ادب مردم ترک زبـان یکی از آثار زیبا و جاودانی وشاید زیباترین آنها شناخته شده است، در شمار وثائق فولکولوریک بی همتایی است که قرنها پیش از این کسوت کتابت پوشیده و بمانند گوهری نایاب تا عصر ما رسیده است.» (نقل از پیشگفتار مصحح کتاب دده قور قود: 1358به ،4/الف). این داستانها آفرید? ذهن خلاق و خیال پردازی مردمانی است که در جریان مصاف با سختی های و دشواریهای حیات واقعی، شادکام و سرفراز از پیروزیها و کامیابی های ظفرمندانه، با ذوق و هنر آفرینشگری خود، سیمای قهرمانان ظفر آفرین خویش را با داستانها و افسانه هایی که پرداخته اند ابدی ساخته، و یا سرشکسته و نا امید از ناملایمات و ناکامی ها، به ترسیم دنیای ایده الی پرداخته که در آن قهرمانان داستانی با دلاوریها و سلحشوریهای خود درد و آلام ناشی از هزیمتهای حیات واقعی را از روح و روان مردمان شکست خورده میزدایند و آینده ای پرفروغ را نوید می دهند. اگر بخشی از این داستانها، اساطیر و افسانه هایی هستند که ریشه در باورهای هستی شناسانه دیرینِ قبایل اوغوز دارند، بخشی دیگر روایت واقعی و یا ملهم از حوادث واقعی درگذرگاه های تاریخیِ حیات این قبایل می باشد. اگر برخی از قهرمانان داستانهای دده قورقود جز در متن داستانها، هرگز حیات واقعی و وجود خارجی نداشتند، برخی دیگر شخصیتهایی واقعی هستند که نام و نشانشان در تاریخ این اقوام ثبت گردیده و بسان اسطوره های قومی و ملی مورد احترام و اکرام بوده اند. داستانهای دده قورقود که به دلیل پیوند عمیق شان با زندگی و آمال و آرزوهای مردم ، اطلاق نام داستانهای خلق برآنها بسیار در خور خواهد بود به مثابه آئینه تمام نمای آمال و سجایا و خصایل مردمانی در گذشته های دور و نزدیک است. بررسی ابعاد اجتماعی این داستانها و کشف مضامین و مفاهیم هنجارین و ارزشی نهفته در آنها می تواند از بُعدی دیگر پرتویی بر حیات اجتماعی اقوام ترک و نوع نگرش و سازمان اجتماعی آنها و امور مرتبط با آن بیافکند. مضامین به کار رفته در این داستانها همچون مردمان حاضر در داستانها و سرزمین هایشان بکر و دست نخورده و آکنده از مفاهیم و آموزه هایی است که از دیدگاه انسانشناختی، مردم شناختی، هستی شناختی، جامعه شناختی و... قابل بررسی و مطالعه است. اینگونه مطالعات هریک می تواند دریچه ای نو به دنیای ناشناخته وحیات پر رمز و راز انسان «تُرک» گشوده و در مجموع نگرش کلی ما بر نوع انسان را تکمیل تر و فربه تر نماید. مطالعه جامعه شناختی داستانهای دده قورقود و کنکاش در زیر و بم پدیده های اجتماعی متجلی در متن داستانها علاوه بر آنکه دانش اجتماعی ما در مورد چگونگی زیست اجتماعی این گروه از انسان کره خاکی را افزایش میدهد، بلکه بیش از آن، پیش زمینه و ذهنیت لازم برای درک علل و چرایی پدیده های اجتماعی جاری در زندگی اجتماعی تُرکان معاصر را در ما فراهم می سازد. اگر براین باوریم که حیات مادی و فرهنگ معنوی و باورها و ارزش های هم میهنان تُرک ما ریشه در تاریخ وگذشته دارد، بدون تردید شناختِ ریشه های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آنان و تحلیل همه جانبه ـ و در این مورد بخصوص تحلیل جامعه شناختی ـ آنها امری ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد. کتاب دده قورقود حامل بخشی از فرهنگ غیر مادی ترکان اوغوز است که هم اینک مردمانی از این تبار در بخش وسیعی از ایران و چندکشور همجوار زندگی می کنند. شناخت این داستانها و تأمل در مفاهیم و مضامین نهفته در لایه های درونی الفاظ و عبارتهای آن، وبه عبارت دیگر، «قرائت هرمنوتیک» داستانهای دده قورقود، ضمن این که در ما دیدگاهی برای کشف ریشه های تاریخیِ ارزشها و باورهای متعالی و مشترک انسانی ایجاد می نماید، بلکه بیشتر از آن، می تواند زمینه ساز شکل گیری نوعی نگرش یکپارچه و جهانی نسبت به انسان و رها شدن از اندیشه های جدا ساز و تفکیک گذار میان فرهنگهای انسانی شده و ما و اندیشه های ما را از محبوس شدن در چارچوب تنگ دنیای معاصر نجات دهد. به بیان گادامر، بدین ترتیب می توان از فاصله گذاریهای بیگانه ساز کاست و موجبات مشارکت را فراهم آورد. (حریری، 1380: 98). داستانهای دده قورقود سیمایی از حیات واقعی آفرینشگران خود را پیش روی خواننده ترسیم می کنند. قهرمانان داستانها فارغ از اندیشه های انتزاعی و با الهام از واقعیات حیات اجتماعی، درحقیقت به باز آفرینی تاریخ اندیش? اجتماعی ترکان اوغوز پرداخته اند. در این مجموعه بر آنیم تا داستانهای دده قورقود را با دیدی واقعگرایانه مورد مطالعه قرارداده و کنش های قهرمانان را با رویکردی جامعه شناختی مورد تعبیر و تأویل (هرمنوتیک) قرار دهیم. امید که با ارائ? پاسخ هایی مستدل و علمی به پرسشهای پژوهشیِ مطرح شناخت اجتماعی قابل توجهی حاصل آید و بینشی درخور نسبت به مفکوره های اجتماعی جامع? مورد مطالعه ایجاد گردد. تعریف وتحدید موضوع «مطالعه جامعه شناختی کتاب دده قور قود با رویکرد هرمنوتیک»، موضوعیست که برای این پروژ? در نظر گرفته شده است. این کتاب حاویِ قدیمیترین و عالیترین نمونه های داستانی است که بخشی ازآثارهنری ـ ادبی فولکلوریک آذربایحان نیز محسوب می شوند. این اثر از یک مقدمه و 12 داستان (بوی) تشکیل شده است. داستانها به نظم و نثر نوشته شده اند و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی- شفاهی همچون بایاتی، نغمه، ضرب المثل و حتی مرثیه دیده می شود. این کتاب اثری است حماسی و هر کدام از داستانهای آن درباره دلاوریها و ماجراهای دل انگیز یکی از قهرمانها ساخته شده است. با این همه هر 12 داستان به نوعی بایکدیگر در ارتباط می باشند. این داستانها از نظر ارزش بدیعی، زیبایی و انسجام کلام، جلوه و شکوه صحنه ها، بی آلایشی و دست نخوردگی سجایا و سنن مندرج در آنها با معروفترین داستانهای حماسی و اسطوره ای جهان قابل سنجش است»(فرزانه،2001: 26 ). «دیتس دانشمند وزبانشناس آلمانی که، ترجمه داستان تپه گوز (هیولای یک چشم) را به زبان آلمانی منتشر ساخته آن را با «اودیسه»ی هومر مقایسه کرده و نظر داده است که هومر در سرودن اودیسه از این داستان کهن که بعدها در بخشی ازکتاب دده قورقود جای گرفته بهره جسته یا دستکم از مضمون آن با خبر بوده است»(ح.صدیق:1357، 7). آثار ادبی ـ هنری اقوام (چه به شکل شفاهی و چه به صورت مکتوب) گاه به زبانی عامیانه و گاه به شکلی سمبلیک، بیانی رمز آلود از پیشینه آن اقوام هستند. سیمای حقیقی هر قومی بیش از هر چیز در شکل تمدن، فرهنگ و هنر و آداب و رسوم آن قوم متجلی میشود. میراث مدنی هر دیار در حکم دریچه ایست که بسوی روحیات و خلق و خوی و آداب و رسوم گذشته ساکنین آن دیار باز می شود. در این پژوهش سعی برآن است تا با نفوذ در لابه لای داستانها و تأمل در مضامین نهفته ی آنها، شکل ساختاری جامعه ای که داستانها روایت گر بخشی از مناسبات اجتماعی و ارزشها و هنجارهای آن می باشند(ترکان اوغوز و بویژه مردمان آذربایجان)، مورد بررسی و مداقه قرارگرفته و به تعبیری رسا تر به«شناخت مفهوم واقعیتهای درونی کنشگران، ساختارهای معنایی پنهان و معنای نهفته در پشت سرِ پدیده های انسانی و اجتماعی» (حریری:1380،99) آنان پرداخته شود، تا شاید از این رهگذر بتوان زوایایی از آداب وسنن، خلقیات، اعتقادات و باورها و دیگر مناسبات اجتماعی مردمان این سرزمین که ریشه در گذشته و تاریخ و فرهنگ آنان دارد مکشوف و هویدا کرد. و از این طریق با شناختن و شناساندن جامعه و مردمانی که این اثر ادبی نمودی از هستی و کیفیت حیات اجتماعی ، تاریخی و فرهنگ آنان میباشد بر نگرش و دید علمی خویش و علاقه مندان به این بخش از تاریخ ، فرهنگ و تمدن انسانی و سیر تکامل آن افزوده و لایه های نا پیدای شعور اجتماعی ، جهان بینی و مواضع فکری آنان را دریابند. در مورد زمان و مکان خلق این داستانها توافق قطعی میان دده قورقودشناسان وجود ندارد، بخشی از این نظرات در جای مناسبی از این پژوهش انعکاس داده خواهد شد. ولی آنچه که برای همه یا اکثر پژوهشگرانی که در مورد کتاب دده قورقود و«فضا و زمان» شکل گیری داستانهای آن به مطالعه پرداخته اند، قطعی و مسلم فرض می شود این است که این روایت های حماسی نقل داستان گون? حوادثی تاریخی است که میان اقوام و قبایل «اوغوز» و دیگر همسایگان و رقیبان آنها در دشتهای آسیای مرکزی و بعدها پس از مهاجرت به غرب آسیا، در فلات های آذربایجان و آناتولی رخ داده است. از این رو این پژوهش در بررسی های خود از نظر زمانی بر فاصله تاریخی قرن های 8 تا 14 میلادی و از نظر فضایی (مکان) بر قبایل ترک زبان اوغوز که در بخشی از دوره تاریخی مورد نظر در دشتهای آسیای مرکزی و در بخشی دیگر در آذربایجان و آناتولی ساکن بودند، متمرکز می باشد. در مطالع? داستان (بوی)های دوازده گانه کتاب دده قورقود برخی مفاهیم، مضامین، نهادها، شیوه های تفکر و پدیده های اجتماعی خاص به صورتی بسیار برجسته جلب نظر می نمایند، که از آن میان می توان به مفاهیم و پدیده هایی چون: نقش و جایگاه اجتماعی زن، حضور کم رنگ اعتقادات دینی و استفاده تاکتیکی و ابزارگونه از آن در راستای تحقق اهداف و آمال قومی، الهام پذیری از پدیده های طبیعی و توسل به آنها در رفتار و کلام قهرمانان داستانی، تروج و تشویق ارزش هایی ویژه به منظور صیانت از کیان قومی و در نهایت نقش و کارکرد «عشق» در تلطیف مناسبات اجتماعی ، اشاره کرد. در طول پژوهش حاضر سعی خواهد شد تا ضمن نشان دادن مصادیق و نمونه هایی از مفاهیم و پدیده های اجتماعی مورد اشاره که در داستانها متجلی می باشند، آنها را به عنوان «داده»های پژوهشی مورد توجه قرار داده و با دیدی تبیینی ـ تأویلی (هرمنوتیکی) به توضیح و تشریح تأثیرات متقابل سطوح مختلف کنش های اجتماع و پیامدهای این نوع کنش ها در تولید و باز تولید مفاهیم و پدیده (داده) های مورد مطالعه پرداخته شود. بیان مسأله و طرح سوالات پژوهشی افسانه ها واقعی تر و مطمئن تر از تاریخ؛ افکار، عقاید و روحیات مردم را مجسم می نمایند. چون هم از واقعیت های زنده و موجود حکایت دارند و هم در بیان اطوار و احوال گذشت? مردم کمتر از تاریخ دستخوش اغراض مورخان گشته اند و با آنکه در نقل از سینه به سینه از تصرف ذوق و قریح? آفریدگاران بی نام و نشان خویش برکنار نمی مانند، باز چون از دخل و تصرف ارباب قلم مصون مانده اند، به طبیعت و حقیقت نزدیک تر نیز به نظر می رسند(لوفر دلاشو،1386: 50). نمی توان اندیشه های دیرین انسانهای پیشین را که در اسطوره ها و افسانه ها و فرهنگ عام? آنها مضبوطند انکار کرد و یا ناچیز شمرد و چنین تصور کرد که این اندیشه ها همه، موارد و مصادیق مجزی و منفرد «وحشی گری» اند که به دنبال «متمدن» شدن قبایل، کاملاً از بین رفته و یا خواهند رفت. بعضی رفتارهای اساطیری هنوز در برابر چشمان ما به حیات خود ادامه می دهند. البته مقصود بقایای ذهن و روحی? عهد عتیق نیست، بلکه غرض این است که برخی جهات و کارکردهای تفکر اساطیری جزء عوامل سازند? انسان در دنیای جدیدند که نمونه ای از آن اهمیت «رجوع به اصل و سر منشاء» در جوامع عهد عتیق است که هنوز هم این شأن ومنزلت «اصل و آغاز» در بین ملل مختلف جهان معاصر باقی مانده است (الیاده، 1362: 12 و 184). کتاب دده قورقود را می توان بخشی از تاریخ حیات اجتماعی و سالنامه تحولات و رخدادهایی دانست که ترکان اوغوز از سر گذرانیده اند. مجموعه داستانهای کتاب دده قورقود، صرف نظر از ویژگیهای داستانی و اساطیری خود، پدیده های اجتماعی، اعتقادی، انسان شناختی، معرفت شناختی، روانشناختی و... متعددی در خود نهفته دارند که بررسی و تحلیل هر یک از این پدیده ها مستلزم مطالعه و قرائت داستانها از دید علوم مرتبط با موضوع ها و پدیده های مذکور می باشد. دستاوردهای هر یک از این مطالعات می تواند ما را با بخشی از فرهنگ و تمدن ترکان آشنا ساخته و بن مایه های مشترک فرهنگی و تمدنی انسان را که در لابه لای آثار ادبی و فرهنگی ملل مختلف و از آن جمله اقوام ترک مضبوطند بر ما آشکار سازد. این پژوهش برپایه نگرشی شکل گرفته است که معتقد است بخشی از اندیشه های مضبوط در اساطیر و روایات و افسانه های ملل همچنان در دنیای معاصر پویا و کارا هستند. این پژوهش برآن است تا با مطالعه اساطیر و روایات داستانی دده قورقود ضمن شناخت و تحلیل ساخت اجتماعی قبایل اوغوز، برخی از پدیده های برجسته اجتماعی نظیر جدا ماندگی فرهنگی، قوم مداری، اندیشه های عینی و ملموس، تمایزات جنسی، دین و قوانین و بسیاری دیگر از عناصر اجتماعی موجود در میان قبایل اوغوز را که به عنوان بخشی واقعیات اجتماعی در داستانها انعکاس یافته است مورد مطالعه قرار دهد و در حد توان ارتباطی میان برخی از اندیشه ها و پدیده های اجتماعی معاصر با عناصر اجتماعی موجود در داستانها برقرار نماید. چرا که محقق بر این باور است که به شیوه هرمنوتیک می توان ردپای تئوریهای اجتماعی دنیای معاصر را در حیات اجتماعی انسان دیرین و باورهای او ریشه یابی کرد، و همانگونه اشاره شد معتقد است در جوامع مدرن نیز که ظاهراً به نظر آزادتر و استوار بر پایه های خرد می آیند، اسطوره های کنهسال همچنان پویا و در حیاند ودر ساختارهای فکری و نظام های ایدئولوژیک همچنان باقی و جاری هستند. چرا که ایدئولوژیها نظامهای بسته ای هستند که هست? مرکزی آنها از «نیمه حقیقت» هایی تشکیل شده که به عنوان حقیقت ارائه می شوند. به نظر آدورنو، جدیدترین ایدئولوژیهای امروز چیزی نیستند جز شکل های دگرگون شد? ایدئولوژیهای کهن (بارت، 1384: 14و 18). از آنجاییکه که هدف اصلی جامعه شناسی ادبیات بررسی ارتباط متون ارج دار ادبی، و به اعتباری؛ «عینیت یافته زندگی» و درست تر «بازآفرینی هنرمندانه واقعیت» با واقعیت های حیات اجتماعی و فرهنگی محیط اجتماعیی است که اثر بدان تعلق دارد»(ترابی:1376، 6). همچنین با توجه به اینکه شاهکارهای ادبی قابلیت تفسیر و تأویل پذیری دارند، و هنر و به تبع آن ادبیات در تحلیل نهایی با تحول و تکامل بشر مربوط می شود، پژوهندگان جوهر و جنبه های اجتماعی آثار ادبی، جنبه های خاص و دریافت های ویژه خود از هر اثر را متناسب با فرهنگ و نیاز زمانه روشن می سازند و با فعال سازی مجدد آثار ادبی و محتوای آنها و تبدیل آنها به صورت و سیرت امروزین، نوعی ماهیت امروزی بدانها می بخشند؛ تا آنجاکه مسائل مطرح شده در اثری همچون کتاب دده قورقود به صورت موضوع و مسأله ای امروزین در می آید که می تواند ما را در دستیابی به ریشه ی پدیده ها و مسائل اجتماعی و به تبع آن ارائه راه چاره هایی برای حل معضلات اجتماعی انسان معاصر یاری رساند. از همین دیدگاه است که بررسی مباحث اجتماعی در شاهکارهای ادبی گویندگان و نویسندگان بزرگ گذشته نه تنها به معنی بردن «حال» به «گذشته» نیست ، بلکه برعکس ، مطالعه و مشاهده آنهاست از زاویه ای نو و با دیدی معاصر ؛ و بالاتر از همه جذب عناصر سازنده و پویای گذشته به منظور مدد رسانیدن به حرکت و پویایی و تکامل اجتماعی و غنای فرهنگی جامعه معاصراست. برخی از سوالاتی که این پژوهش در پی یافتن پاسخهایی برای آنهاست عبارتند از: - الگوی اساسی برای شناخت و درک ساختار اجتماعی جامعه ای که داستانها دده قورقود در آن پرورده شده است چیست؟ - چگونه می توان نمود باورها و ارزشها اجتماعی اقوام ترک را در کنش های رفتاری و کلامی قهرمانان داستانها یافت؟ - نوع ساختارِ سلسله مراتب و مناسبات اجتماعی موجود در میان لایه های مختلف اجتماعی آن دوران چگونه است؟ - نقش و تأثیر تماس با اقوام و ملل دیگر در تحولات فکری و اجتماعی اقوام ترک چگونه بوده است؟ اهمیت موضوع جامعه شناسی ادبیات پاره ای از پیکر? علم جامعه شناسی است که در همه جا ازجمله در ایران ـ هرچند اندک ـ به آن پرداخته شده و به گفت? لوونتال فرزند نور چشمی جامعه شناسی رسمی نیست ( لوونتال، 1386: 71). این شاخه از جامعه شناسی از سویی به دلیل در حاشیه ماندن و یا به حاشیه رانده شدن، و ازسوی دیگر به دلیل چند رشته ای بودن وآمیختگی اش با تاریخ ادبیات، زیبایی شناسی، نقد ادبی، و غیره، حد و رسم مشخص و معینی ندارد و از این رو نمی توان موضوع و مسائل پژوهشی آن را به دقت تعریف کرد. در جامعه شناسی ادبیات با سنت ها یا رویکردهای گوناگون همچون اجتماعیات در ادبیات، تولید فرهنگی، ادبی، دیالکتیکی، انتقادی، آفرینش ادبی و... رو به روییم و جامعه شناسان هریک این یا آن رویکرد و برنامه پژوهشی را بیشتر بنابه منطق ناخودآگاه یا ذوق و پسند تا دلیل و منطق خودآگاه می پذیرند و در این یا آن سنت به پژوهش می پردازند. گستره چند بعدی جامعه شناسی ادبیات در جهان را برآیند نتایج پژوهشی همه محققان و دست اندرکاران آن می سازد(لوونتال:1386،7). در مطالع? دستاوردهای فرهنگی اقوام و ملل مختلف باید با دیدی وسیع و سع? صدر عمل کرد. برای درک اینکه چگونه و به چه میزان فرهنگهای بشری با یکدیگر تفاوت دارند و آیا این تفاوتها منافی یا متناقض با یکدیگرند یا در ساختن یک مجموعه هماهنگ مشارکت می کنند، نخست باید بکوشیم تا آنها را طبقه بندی کنیم. اما همین جاست که دشواریها آغاز می شود، زیرا باید در نظر داشته باشیم که تفاوت فرهنگهای بشری به یک منوال یا از یک مقوله نیست. باید توجه داشت که اجتماعات بشری هرگز تنها و منزوی نیستند و اگر هم جامعه ای کاملا جدا از جوامع دیگر باشد خود دارای گروهها و جماعتهایی است که در ارتباط بایکدیگربه سر می برند. بسیاری از آداب و عادات نه زاد? جبر داخلی یا حسن تصادف بلکه زاد? اراد? بشری است تا از رسم گروه مجاور در زمینه ای که خود هنوز برای آن قواعدی وضع نکرده است واپس نماند. بنابراین توجه به گوناگونی فرهنگهای بشری نباید ما را به این گمان اندازد که آنها را جدایی خواه یا جدا شده بدانیم. زیرا این گوناگونی بیش از انکه نتیج? انزوای گروهها باشد حاصل روابطی است که آنها را به یکدیگر می پیوندند. شک نیست که نظامهای بزرگ فلسفی و دینی اعم از بودایی، مسیحی و اسلامی و مشربهای رواقی و کانتی و مارکسیستی در برابر این کجروی قیام کرده اند. زیرا اگر گوناگونی های مختلف جوامع بشری را در حکم «مراحلی» از سیر تکاملی واحدی بدانیم که از نقط? مشترکی شروع به حرکت کرده است و باید آنها را به مقصد مشترکی برساند ناچار گوناگونی فرهنگها امری ظاهری می شود. در نتیجه کل اجتماعات بشری به صورتی یگانه و همانند در می آید، نهایت آنکه چون این یگانگی و این همانندی به تدریج صورت پذیرد پس گوناگونی فرهنگها نشان دهند? لحظه های مختلف جریانی است که واقعیت عمیق تری را پوشیده می دارد یا ظهور آن را به تأخیر می اندازد ( استراوس، 1358: 18). ایران کشوریست با ساختاری چند فرهنگی و بلحاظ قومی متکثر، که هریک از اقوام و گروههای جمعیتی ساکن در این سرزمین در روند تاریخی ـ اجتماعی خویش و در گذر از فراز و نشیب های تحولات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و...، وتحت تأثیر نهادهای مستقر اجتماعی و محیط طبیعی و همچنین بواسطه تماسها وتبادلات گوناگونی که با سایر اقوام و ملل همجوار داشته اند، آثار و بعبارت دقیق تر گنجینه های مادی و معنوی ارزشمندی آفریده و مجموعه هایی از بودها و هست های فلسفی و فکری و باورداشتهای خود گردآورده اند که هریک نه تنها بطور اختصاصی نمودار و بازتاباننده بخشی از ابعاد حیات اجتماعی آنان است، بلکه در عین اختصاص بصورت تکه هایی از یک نقشینه و میراث معظم و مجلل انسانی که ما آن را تحت عنوان «فرهنگ جهانی انسان » می نامیم هستند. هر یک از این آثار ادبی اقوام و ملل در کنار و در ارتباط با آثار و آفریده های دیگر اقوام هویت و موجودیت دیگر گونه ای کسب می نمایند که می توان آن را نمودی از هویت جهانی صاحبان و خالقان این آثار بحساب آورد. لذا بررسی، شناخت و کشف رموز و اسرار نهفته در دل آثار ادبی هریک از این اقوام - عموما - و گنجینه های ادبی آذربایجان، و از آن میان مجموعه منحصر بفرد «کتاب دده قورقود» - اختصاصاً - بعنوان بخشی از میراث ادبی و فرهنگی جهان، نه تنها می تواند فرصت ذی قیمتی در جهت تقویت هویت قومی، ملی و جهانی صاحبان وخالقان این آثار ایجاد نماید، بلکه مهمتر از آن می تواند به عنوان حلقه ای در تکمیل زنجیره اتصال و اتحاد و یگانگی معنوی و فرهنگیِ جهانیِ انسان نقش اساسی ایفا نموده و ما را در درک و فهم معانی و مضامین متعالی موجود در هریک از تکه پاره های گنجینه ادبی، معنوی انسان که هم اینک بصورت پراکنده در نزد اقوام وملل مختلف به امانت نگهداری می شوند و به تبع آن در دستیابی به فهمی عمیق از هستی و چیستی حیات انسانی یاری و دستگیری نماید. بنابراین هر بار که به صرافت می افتیم تا فرهنگ و تمدنی را راکد یا ساکن تلقی کنیم باید بیندیشیم که چه بسا این رکود و سکون ظاهری ناشی از جهل ما باشد نسبت به پویشهای حقیقی آن فرهنگ، چه آگاهانه و چه ناآگاهانه، و چه بسا آن فرهنگ نیز که معیارهایش با معیارهای ما متفاوت است نسبت به ما دچار همین توهم باشد. باید توجه داشت که اشکال نهایی فرهنگ و تمدن انسانی حاصل تلاش فرهنگهای تک افتاده نیست، بلکه کار مشترک فرهنگهایی است که خواسته یا ناخواسته تلاشهای یکدیگر را تکمیل می کنند و یا با وسایل گوناگون (مانند مهاجرتها، اقتباس ها، داد و ستدها، جنگها و...) آن ائتلافهایی را که برای ساختن یک فرهنگ و تمدن مشترک انسانی لازم است تحقق می بخشند. بیان اهداف پژوهش اساسی ترین هدف این پژوهش گسترش و بسط شناخت علمی در حوزه جامعه شناسی ادبیات کشور و به تبع آن جلب توجه علاقه مندان به آثار کلاسیک ادبی آذربایجان و گسترش سطح کمی و کیفی مطالعات علمی و جامعه شناختی این آثار و همچنین تلاش برای ارتقاء سطح مطالعات علمی در حوزه جامعه شناسی ادبیات آذربایجان می باشد. تحقق این هدف مستلزم : - بررسی پیشینه تاریخی اقوام ترک و بافت اجتماعی این اقوام در زمان شکل گیری داستانها، - شناخت ارزشها، باورهای و شیوه های رفتاری اقوام ترک و مطالعه تأثیر این ارزشها و باورها در کنشهای اقوام ترک، - مطالعه و شناخت آثار مکتوب و شفاهی ادبی اقوام ترک زبان و بررسی تأثیر متقابل این آثار و کتاب دده قور قود، - دریافت و فهم معانی نهفته در کردار وگفتار قهرمانان دده قور قود و مقایسه آن با کنشهای مردمان معاصر آذربایجان، است.